زندگی مجرمانه باندهای خلافکار در جوامع مختلف گوشه‌های پنهان و زوایای تاریک زیادی دارد که شهروندان از آن بی خبرند. کنجکاوی درباره کار و زندگی این سازمان‌های غیرقانونی باعث شده که داستان‌ها، فیلم‌ها و سریال‌هایی که در این خصوص خلق می‌شوند جزو پرفروش‌ترین آثار باشند؛ اما در عمل نتایج فعالیت باندهایی که اقدام به ارتکاب جرایم سازمان‌یافته می‌کنند به هیچ‌وجه مطبوع و خوشایند نیست. معمولا جرایمی مثل قاچاق انسان، برده‌داری جنسی، پولشویی و اقدامات تروریستی که همگی در زمره اقدامات ضد بشری و غیرانسانی به شمار می‌روند نتیجه فعالیت این سازمان‌هاست.
در گفت‌وگو با حقوقدانان به بررسی دقیق‌تر جرایم سازمان‌یافته پرداخته‌‌ایم:
مفهوم جرایم سازمان یافته
یک استاد دانشگاه در تعریف جرایم سازمان‌یافته می‌گوید: جرایم سازمان‌یافته مانند سایر جرایم علاوه بر عنصر مادی که همان فعل ارتکابی است، نیازمند عناصر معنوی و قانونی است. دکتر مرتضی نجفی اسفاد ادامه می‌دهد: عنصر معنوی مقدم بر فعل ارتکابی است؛ به عبارت دیگر علاوه بر ارتکاب فعل باید یک اراده تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی قبلی هم وجود داشته باشد. بنابراین جرم سازمان‌یافته جرمی است که بر اساس برنامه‌ریزی دقیق زمانی، موضوعی و محلی، به دست شخص یا گروهی صورت گیرد. این جرم می‌تواند در داخل کشور از طریق عوامل درونی یا عوامل یک یا چند کشور خارجی ارتکاب پیدا کند.
یکی دیگر از حقوقدانان کشورمان در بیان مفهوم این دسته از جرایم توضیح می‌دهد: جرایم سازمان یافته عبارت است از ارتکاب اعمال غیرقانونی و افعال مجرمانه شدید و برنامه‌ریزی شده از نوع جنایت، که به دست گروهی منسجم و هماهنگ از اشخاص صورت می‌گیرد که با تبانی و توافق با یکدیگر برای تحصیل منافع مادی و قدرت و برای رسیدن به اهداف خود از هر نوع ابزار مجرمانه نیز بهره می‌برند مثل مافیا در ایتالیا یا باند یاکوزا در ژاپن.
دکتر علیرضا میرکمالی توضیح می‌دهد: اگر این افعال مجرمانه و غیرقانونی در کشورهای مختلف توسط شبکه‌های مجرمانه مرتبط به هم ارتکاب یابد و اهداف مورد نظر از ارتکاب جرم از سوی آنان فراتر از قلمرو جغرافیایی یک کشور باشد، آنگاه ما با «جرم سازمان‌یافته فراملی» روبه‌رو هستیم. وی می‌افزاید: برای مثال، قاچاق دختران از یک کشور به کشور دیگر و تبادل اطلاعات بین افراد مجرم و مانند آن به جرم، طبیعت فراملی می‌دهد.
مصادیق جرایم سازمان یافته
دکتر مرتضی نجفی اسفاد در بیان مصادیق جرایم سازمان‌یافته می‌گوید: نمونه‌هایی از این نوع جرایم در آمریکا (حادثه یازده سپتامبر)، اروپا و در کشور خودمان به دست گروهک‌منافقین رخ داده است؛ اینها نمونه‌های بارزی از این گونه اعمال هستند که خسارات زیادی به مردم و کشورها وارد کرده‌اند. نجفی اسفاد ادامه می‌دهد: در کشور خودمان هم چنانچه کاوش و واکاوی کنیم، متوجه می‌شویم که چقدر هزینه‌های این جرایم شدید بوده است. بعضی از جرایم سازمان‌یافته به امنیت و ایمنی کشورها و نهادها مربوط می‌شود و بعضی ماهیت و طبیعت مالی دارند و افراد برنامه‌ریزی می‌کنند تا خسارات مالی به یک مجموعه وارد کنند.
نمونه دیگری از این جرایم پولشویی است که در این یکی دو دهه اخیر دامان بسیاری از کشورها را گرفته است و در مورد آن بحث می‌شود. این استاد دانشگاه خاطر نشان می‌کند: مقابله با این جرایم از طریق سازمان‌های بین‌المللی با استناد به کنوانسیون‌ها بین‌المللی صورت می‌پذیرد. علاوه بر این در کشور ما نیز در قوانین و مقررات جرایمی پیش‌بینی شده‌اند که پیکره سیاست کیفری ما در برخورد با جرایم سازمان‌یافته را می‌سازند که البته مجازات‌های سنگینی هم هستند.
تکامل مفهوم جرایم سازمان یافته
این حقوقدان درباره سیری که مفهوم جرایم سازمان‌یافته در قوانین و مقررات سپری کرده است، می‌گوید: ابتدا این نوع جرم در سیستم حقوقی کشورها معنا و مفهوم پیدا کرد تا بالاخره وارد عرصه بین‌المللی شد و در کنوانسیون‌ها و سیستم‌های حقوقی کشورها مورد پذیرش قرار گرفت. نجفی اسفاد می‌افزاید: این نوع جرایم در بعضی مواقع توسط اشخاص حقیقی سازمان می‌یابند و به سرانجام می‌رسند و در پاره‌ای موارد توسط کشورها، دولت‌ها و دولتمردان صورت می‌گیرد، مثل اقدامات تروریستی که از جانب یک یا چند کشور ضد منافع یک کشور در اقصی نقاط دنیا صورت می‌گیرد.
این استاد دانشگاه ادامه می‌دهد: قوانین جزایی قبل از انقلاب چنین جرایمی را به شکل امروزی به رسمیت نشناخته بود یا اگر هم در نظام حقوقی چنین مفهومی وجود داشت به صورت دکترین حقوقی بود تا یک قاعده مسلم. در سال‌های نخست بعد از انقلاب هم کمتر به موضوع جرایم سازمان‌یافته پرداخته شد؛ زیرا مسایل مهمتری وجود داشت که این موضوع را تحت شعاع قرار می‌داد و باعث می‌شد قوه مقننه به آن توجهی نداشته باشد. نجفی اسفاد تاکید می‌کند: اما بعد از اینکه کشور و منافع ما در جوامع بین‌المللی مورد تهاجم منسجم سازمان یافته قرار گرفت، در حوزه قانونگذاری حرکت‌های مثبتی انجام گرفت و مقررات و ضوابط مناسبی در این زمینه به تصویب رسید. وی می‌افزاید: همچنین با توجه به اصل 77 قانون اساسی و با عنایت به مواد و مقررات دیگری که نظر شورای نگهبان و مراجعی مانند مجمع تشخیص مصلحت نظام را هم دربرداشت، ایران اسناد بین‌المللی را که در این رابطه تدوین و تنظیم شده بود، امضا کرد
میرکمالی در بیان ویژگی‌ها و خصوصیاتی که جرایم سازمان‌یافته از آن برخوردارند، می‌گوید: جرایم سازمان‌یافته افعال مجرمانه نوعا شدیدی هستند که به دست گروهی منسجم و هماهنگ و به شکل مستمر ارتکاب می‌یابند و دارای ساختار سازمانی و تشکیلاتی هستند که از قدرت مرکزی و سلسله مراتب تشکیلاتی برخوردار است و برای حفظ تشکیلات خود از قواعد خاص داخلی تبعیت می‌کند. این حقوقدان ادامه می‌دهد: البته مطابق بند 1، الف ماده 5 کنوانسیون پالرمو مصوب سال 2000 میلادی، ویژگی جرایم سازمان‌یافته عبارت است از: 1. ارتکاب برنامه‌ریزی شده گروهی (دو نفر یا بیشت) 2. شدت جرم 3. هدف مستقیم یا غیرمستقیم به دست آوردن نفع مالی یا مادی. البته اقتصادی بودن، جزو اهداف اصلی است و نمیتوان آن را جزو ماهیت جرم به شمار آورد.
برخورد شدید با جرایم سازمان‌یافته
در ادامه دکتر نجفی اسفاد در توضیح دلیل شدید بودن مجازات این دسته از جرایم، ریشه برخورد جدی و شدید نظام‌های حقوقی با جرایم سازمان یافته را، عمدی بودن این جرایم عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: جرایم از نگاه کلی به جرایم عمدی و غیرعمدی تقسیم می‌شوند و آنچه موجب می‌شود که مرتکبان به مجازات‌های سنگین‌تری محکوم شوند، اقدامات غیرقانونی عمدی است؛ بنابراین جرایم عمدی مجازات سنگین‌تری دارند. وی ادامه می‌دهد: جرایمی که سهوا انجام می‌شود چون شخص تعمدا مرتکب آن نمی‌شود و بدون تصمیم‌گیری قبلی عمل غیرقانونی از او سر می‌زند، مجازات کمتری دارد نسبت به شخصی که عمدا جرمی را انجام داده است. وی با ذکر این مقدمه، به بررسی جرایم سازمان‌یافته به عنوان یکی از جرایم عمدی می‌پردازد و می‌گوید: جرایم سازمان‌یافته عنصر عمد را به طور همه‌جانبه به همراه دارند. در این جرایم، عده‌ای با بهره از عنصر روانی «عمد» به صورت متمرکز و جمعی تلاش می‌کنند تا با استفاده از ابزارهای کاری (سخت‌افزار و نرم‌افزار) منافع شخص یا کشوری را به خطر اندازند. وی تاکید می‌کند: بنابراین در این حالت عنصر عمد به اوج خود می‌رسد. با توجه به تاریخ و با مرور اتفاقاتی که در گذشته روی داده است در می‌یابیم که کشورها، دولت‌ها و اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی به مراتب از جرایم سازمان‌یافته خسارت بسیار سنگین‌تری متحمل شده‌اند تا جرایم غیرسازمان‌یافته.
شکل‌گیری همکاری‌های بین‌المللی
این استاد دانشگاه در خصوص همکاری‌های بین‌المللی در برخورد با جرایم سازمان‌یافته توضیح می‌دهد: جرایم سازمان‌یافته به دلیل خطر شدیدی که برای منافع شهروندان و دولت‌ها داشتند، دولت‌ها را بر آن داشتند که از طریق سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل و ارگان‌های مربوط، با این‌گونه جرایم برخورد جدی‌تری داشته باشند و نسبت به مرتکبان، مجازات‌ها را شدت ببخشند. نجفی اسفاد ادامه می‌دهد: این جرایم برای جامعه بین‌المللی و کشورها یک تهدید جدی محسوب می‌شود و حتی برای استثمار اشخاص حقیقی و حقوقی غیردولتی نیز می‌تواند خطر جدی به شمار آید. وی تصریح می‌کند: دستاوردهای اخیر ناشی از اتفاقاتی بوده است که صدماتی را به دولت‌ها و جوامع بین‌المللی وارد کرده است، در نیتجه دولت‌ها در عرصه بین‌الملل وارد شده‌اند و تصمیم گرفتند که با آن مقابله کنند.
همان‌طور که گفته شد، مافیا در ایتالیا یا باند یاکوزا در ژاپن نمونه‌هایی شناخته شده و معروف از سازمان‌هایی هستند که با ارتکاب اعمال غیرقانونی و افعال مجرمانه شدید برنامهریزیشده توسط گروهی منسجم و هماهنگ از اشخاص که برای تحصیل منافع مادی و قدرت از هر نوع ابزار مجرمانه نیز بهره می‌برند، دست به جرایم سازمان‌یافته می‌زنند. این دسته از مجرمان در همه کشورها هستند و فعالیت‌های مجرمانه خود را به سطح بین‌المللی نیز گسترش داده‌اند. برای همین است که هم در نظام داخلی کشورها و هم در نظام بین‌المللی، تلاش‌هایی برای مبارزه با این دسته از مجرمان صورت می‌گیرد و اکنون جرایم سازمان‌یافته تهدید مشترکی برای همه دولت‌ها محسوب می‌شود.
